Η γεωγραφία του "επικίνδυνου κόσμου"

Βίαιες ταραχές στο ινδονησιακό τμήμα του Βόρνεο που συνοδεύονται από καταδίωξη των μεταναστών και φυγή δεκάδων χιλιάδων ατόμων.

Ενας εμφύλιος πόλεμος χωρίς τέλος στο Μπουρούντι, σφαγές μεταξύ εθνοτήτων και τεμαχισμός της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό. Συνέχιση των συγκρούσεων και των πράξεων φανατισμού του καθεστώτος των Ταλιμπάν στο Αφγανιστάν.

Παντού, μικρές ξεχασμένες συγκρούσεις εξακολουθούν να προκαλούν αμέτρητα θύματα, μακριά από τους τηλεοπτικούς φακούς και μπροστά στην αδιαφορία του "πολιτισμένου κόσμου". Το τέλος του ψυχρού πολέμου και η εξαφάνιση της Σοβιετικής Ενωσης είχαν ως αποτέλεσμα μια "διεθνή έλλειψη ενδιαφέροντος" για όλες αυτές τις "γκρίζες ζώνες", ο έλεγχος των οποίων δεν αποτελεί πλέον οικονομικό ή στρατηγικό διακύβευμα, για όλους αυτούς τους πολέμους που έχουν περιορισμένη δυνατότητα να ενοχλήσουν σε διεθνές επίπεδο.

Διαγράφεται, έτσι ένας νέος διαχωρισμός ανάμεσα σε έναν "άχρηστο κόσμο", η σταθερότητα του οποίου δεν δικαιολογεί το θάνατο ούτε ενός δυτικού στρατιώτη, και σε ένα "χρήσιμο κόσμο" στον οποίο επικεντρώνεται το ενδιαφέρον των ισχυρών

Μια αφοπλιστική συναίνεση ένωσε τους δύο υποψηφίους για το Λευκό Οίκο: αναγνώρισαν ότι η απόφαση του Ουίλιαμ Κλίντον να μη στείλει στρατεύματα κατά τη διάρκεια της γενοκτονίας στη Ρουάντα ήταν σωστή.

Ο αμερικανικός τύπος δεν αντέδρασε στην ομολογία αυτή. Ωστόσο, αυτή η "ιερά συμμαχία της αδιαφορίας" φωτίζει καθαρά το μέλλον της ασφάλειας του πλανήτη, στον ίδιο, αν όχι σε μεγαλύτερο, βαθμό από το σύνολο της ρητορικής για το μονοπολικό κόσμο και την αμερικανική πρωτοκαθεδρία.
Εδώ και μια δεκαετία και με την εξαφάνιση της ΕΣΣΔ, οι θριαμβολογίες εισβάλλουν στη θεωρητική σκέψη. Κυριαρχούν έννοιες όπως η "παγκοσμιοποίηση", ο "μονοπολικός έναντι του πολυπολικού κόσμου" ή το "τέλος της ιστορίας".

Ωστόσο, λίγοι ερευνητές μπήκαν στον κόπο να αναλύσουν τη συνεχιζόμενη επέκταση των "γκρίζων" ζωνών στον πλανήτη (1).

Αυτή η χρωματική ατονία αποτυπώνει με αρκετά καθαρό τρόπο τη θεωρητική αβεβαιότητα μπροστά σε εξελίξεις που δεν είμαστε ακόμη σε θέση να αναλύσουμε: κρίσεις, χωρίς πολιτική ή στρατιωτική διέξοδο, διαιωνίζονται, μπροστά στην ευγενική αδιαφορία της ανήμπορης διεθνούς κοινότητας.
Αυτή η σκοτεινή όψη των πρόσφατων εξελίξεων είναι εξίσου σημαντική με τη μονοπολική αναδιάταξη του κόσμου

Ενας χάρτης αυτού του "γκρίζου κόσμου" θα κάλυπτε πολλές περιοχές. Ολόκληρο το βόρειο και το νότιο τμήμα του Καυκάσου, μέχρι και τη Μαύρη Θάλασσα (πρώην σοβιετική Αρμενία, Γεωργία...), έχει μπει σε μια ζώνη καταιγίδων, από τις οποίες ο πόλεμος στην Τσετσενία δεν αποτελεί παρά τη φάση με τη μεγαλύτερη δημοσιότητα

Ούτε η Γεωργία, ούτε η Αρμενία, ούτε το Αζερμπαΐτζάν έχουν διευθετήσει τα προβλήματά τους. Η περιοχή αυτή, που είχε αποικιστεί από την τσαρική Ρωσία 18ο αιώνα, ξαναβρήκε όλα τα παραδοσιακά χαρακτηριστικά της.

Στη Μέση Ανατολή, οι συγκρούσεις που απλώνονται από το Τατζικιστάν μέχρι το βόρειο τμήμα του Πακιστάν και το ιρανικό τμήμα του Μπαλουτσιστάν, με τα συνοριακά φυλάκια της ισλαμικής δημοκρατίας του Ιράν να έχουν, απ' ό,τι φαίνεται, μετακινηθεί προς το εσωτερικό της χώρας, περνώντας και από το Αφγανιστάν, υποτίθεται ότι ξεκίνησαν με τη σοβιετική επέμβαση στην Καμπούλ το 1979.

Στην πραγματικότητα, η κρίση είναι πολύ παλαιότερη και αρκεί να θυμηθούμε τις δυσκολίες που συνάντησαν οι βρετανοί και οι ρώσοι αποικιοκράτες.

Το μέλλον του Πακιστάν, η σύντομη ζωή του οποίου χαρακτηρίζεται από είκοσι πέντε χρόνια στρατιωτικού καθεστώτος και είκοσι πέντε χρόνια πολιτικών κυβερνήσεων, είναι αβέβαιο. Η κουρδική κρίση συνεχίζεται. Το ιρακινό τμήμα του Κουρδιστάν -καταφύγιο των τούρκων ανταρτών- συγκεντρώνει τα φώτα της δημοσιότητας

Τα περισσότερα κράτη της υποσαχάριας Αφρικής, με την προσωρινή ίσως εξαίρεση της Νότιας Αφρικής, διανύουν μια αργή φάση αποσύνθεσης. Η Ακτή του Ελεφαντοστού ή η Ουγκάντα, που παρουσιάζονταν για πολύν καιρό ως "οι καλοί μαθητές της ηπείρου", είναι εξίσου εύθραυστες με τις άλλες χώρες

Οι ζώνες που είναι κάτω από τον έλεγχο των εμπόρων ναρκωτικών, στις Ανδεις και τη λεκάνη του Αμαζονίου (Κολομβία, Περού, Βολιβία, βραζιλιάνικη Αμαζονία...) ή στην Ασία (Χρυσό Τρίγωνο), δεν ελέγχονται από την κεντρική εξουσία

Στη νοτιανατολική Ασία, το ινδονησιακό αρχιπέλαγος (13.000 νησιά), που οι ολλανδοί αποικιοκράτες είχαν ενοποιήσει ταχύτατα, κάτω από την εξουσία των Γιαβανέζων, έχει πάρει το δρόμο της διάλυσης και η ανεξαρτησία του Ανατολικού Τιμόρ δεν είναι παρά μόνο η αρχή

Δύο κατηγορίες
Στα Βαλκάνια η κρίση δεν έχει τελειώσει, αφού τίθεται το ζήτημα της ανεξαρτησίας του Κοσσυφοπεδίου. Η ζώνη αυτή, όμως, έπρεπε να επεκταθεί μέχρι τη Μολδαβία - Υπερδνειστερία.
Σε αυτά τα εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα που αναφέρονται εδώ ζουν 300 ως 350 εκαταμμύρια άνθρωποι. Εκτός από την απομακρυσμένη γεωγραφική θέση τους, οι συγκρούσεις αυτές εμφανίζουν ορισμένα κοινά γεωπολιτικά χαρακτηριστικά και μπορούν να καταταχθούν σε δύο μεγάλες κατηγορίες

Η πρώτη περιλαμβάνει συγκρούσεις που είχαν αρχίσει να εμφανίζονται πριν από την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης. Αφορούν κράτη που δεν αποικίστηκαν ή υπήρξαν για λίγο αποικίες, όπως η Βιρμανία, η Υεμένη, η Λιβερία, η Σιέρα Λεόνε, το Αφγανιστάν, το Σουδάν, η Σομαλία... Στις χώρες αυτές, η αντίσταση στους Δυτικούς ήταν σθεναρή (Αφγανιστάν, Σομαλία) και επισφράγισε ένα αρχαϊκό κοινωνικό συμβόλαιο. Η αίσθηση της ταυτότητας είναι ισχυρή, θεμελιώνεται σε μια παραδοσιακή πολεμική περηφάνια με βάση την εθνότητα ή τη φυλή και έχει εκληφθεί ως εθνικιστικό αίσθημα. Στις χώρες αυτές δεν υπάρχει εκσυγχρονιστική πολιτική βούληση που να μπορεί να λειτουργήσει ως θεμέλιο ενός κράτους

Αυτό είναι φανερό στη Σομαλία, όπου η σομαλική ταυτότητα, εθνοτικά και θρησκευτικά ομοιογενής, δεν μεταφράζεται σε ένα κοινό σχέδιο των διαφόρων φατριών, οι οποίες μάχονται μεταξύ τους για να εμποδίσουν τη δημιουργία ενός κράτους.

Στην Υεμένη, η επανένωση του κράτους του Βορρά με το κράτος του Νότου δεν στάθηκε ικανή να αποκαταστήσει μια κεντρική εξουσία σε όλη την επικράτεια. Αυτές οι "κρίσεις χαμηλής έντασης" μένουν στο περιθώριο του ενδιαφέροντος των μέσων ενημέρωσης, χαρακτηρίζονται έτσι επειδή δεν απειλούν την παγκόσμια ειρήνη και συνεχίζονται

Η δεύτερη, πιο πρόσφατη, κατηγορία περιλαμβάνει τις κρίσεις του "τέλους της αυτοκρατορίας", χθες τις γαλλικές, ολλανδικές, πορτογαλικές και βρετανικές αποικίες, σήμερα τη ρωσική αυτοκρατορία και τις σοβιετικές μεταστάσεις της στην ανατολική Ευρώπη, είτε την αιθιοπική αυτοκρατορία, που το απόγειό της ήταν η προσάρτηση της Ερυθραίας. Τα αποστήματα που άφησε πίσω του ο θάνατος της Οθωμανικής και της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας, στα Βαλκάνια και την Ανατολική Ευρώπη ή στη Μέση Ανατολή, παραμένουν πυώδη. Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης το 1989 ξύπνησε τα προβλήματα που είχαν σκεπάσει οι σοβιετικές κατακτήσεις

Οι κρίσεις αυτές πλήττουν τα όρια της αυτοκρατορίας, την ακραία επέκταση των κατακτήσεων, στις συνοριακές ζώνες με τη γεωπολιτική έννοια του όρου, που αποτελούνται από ένα μωσαϊκό πληθυσμών και θρησκειών, το οποίο αναζήτησε συχνά καταφύγιο σε ορεινές περιοχές (στον Καύκασο για τη Ρωσία, στο Κουρδιστάν, τα Βαλκάνια και το Λίβανο για την Οθωμανική Αυτοκρατορία, στα υψίπεδα της Ινδοκίνας για τις αυτοκρατορίες του Σιάμ και του Βιετνάμ...).

Πρέπει να σημειωθεί ότι η ρωσική αποικιοποίηση -όπως, άλλωστε, και η ιρανική αυτοκρατορία- δημιουργήθηκε στη βάση της εδαφικής συνέχειας με την ενσωμάτωση των τοπικών ελίτ στην αυτοκρατορική διοίκηση. Αυτό εξηγεί γιατί η Ρωσία αρνείται να εξετάσει την κρίση στον Καύκασο με όρους "αποαποικιοποίησης" και την αισθάνεται ως κίνδυνο ακρωτηριασμού

Νέες ταυτότητες
Τα εσωτερικά σύνορα των αυτοκρατοριών, που είχαν σκοπό να διαχειριστούν τις εθνικές "κουλτούρες", χαράχθηκαν με γνώμονα την αρχή "διαίρει και βασίλευε", φτάνοντας μέχρι το σημείο να δημιουργούν εθνοτικούς θυλάκους στο εσωτερικό ορισμένων δημοκρατιών (όπως η ουκρανική Κριμαία με ρωσική πλειοψηφία, το Ναγκόρνο Καραμπάχ στο Αζερμπαϊτζάν με αρμενική πλειοψηφία, την περιοχή του Μέγρι στα σύνορα Αζερμπαϊτζάν - Αρμενίας, το μουσουλμανικό Σαντζάκ του Νόβι Παζάρ στη Σερβία...). Ορισμένες φορές δημιουργήθηκαν νέες ταυτότητες, όπως των Μουσουλμάνων στην τιτοϊκή Γιουγκοσλαβία ή η οντότητα του Μπιρομπιτζάν για τους εβραίους της Σοβιετικής Ενωσης.
Η σταλινική αντιμετώπιση των εθνοτήτων ήταν κυνική. Σήμερα, οι εθνότητες που αυτοανακηρύσσονται ανεξάρτητες βρίσκονται να έχουν διεθνή σύνορα που δεν είναι παρά παλαιές διοικητικές διαιρέσεις, οι οποίες προκαλούσαν συγκρούσεις (Βοσνία, Κροατία, Καύκασος, Μολδαβία και Υπερδνειστερία, πρώην γιουγκοσλαβική Μακεδονία, παλαιά αποικιακά εδάφη που έχουν μοιραστεί σε κράτη στην Αφρική...). Αυτός είναι ο λόγος που η Βοσνία, η ζώνη του Σάχελ στην Αφρική ή ο Καύκασος έχουν μετατραπεί σε "εξαιρετικά εύφλεκτες ζώνες"

Στις περιοχές αυτές η αυτοκρατορική τάξη δεν διατηρήθηκε μόνο με τον καταναγκασμό. Σε ορισμένες περιπτώσεις κυβέρνησε βρίσκοντας στήριγμα στις ελίτ που αναδείχθηκαν από τις μειονότητες και συγκροτήθηκαν κατά το πρότυπό της και οι οποίες καταλαμβάνουν, σήμερα, την εξουσία στα ανεξάρτητα κράτη (αφρικανικές πρώην εθνότητες που προσηλυτίστηκαν στο χριστιανισμό στη γαλλική Αφρική,Γιαβανέζοι στην Ινδονησία, κομμουνιστικά στελέχη που βρίσκονται στην εξουσία στην κεντρική Ασία). Οι κάτοικοι της αυτοκρατορίας δεν ήταν παρά "υπήκοοι" και υποχρεώνονταν όλοι στην ίδια υποταγή.

Η διάλυση της κεντρικής εξουσίας και η επιβεβαίωση των εθνικισμών τούς μετέτρεψαν σε "πολίτες", ανταγωνιζόμενους μεταξύ τους όταν η κεντρική εξουσία συγκροτείται στη βάση της ταυτότητας.
Το τέλος των αυτοκρατοριών συχνά επιταχύνεται από διεκδικήσεις ταυτότητας, στις οποίες οι ετοιμοθάνατες αρχές απαντούν με τη βία και τις εκτοπίσεις (διωγμοί των χριστιανών μαρονιτών ή των Αρμενίων λίγο πριν από την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, διωγμοί των Κροατών ή των Βοσνίων από τις σερβικές περιοχές της Γιουγκοσλαβίας κ.λπ.).

Μετά τη διάλυση
Μπορεί, όμως, το τέλος μιας αυτοκρατορίας να προκληθεί από την κατάρρευση της κεντρικής εξουσίας (είναι η περίπτωση της Σοβιετικής Ενωσης ή των πορτογαλικών και γαλλικών αποικιών στην Αφρική).
Εμφανίζονται, τότε, κράτη με ανυπόστατα σύνορα, χωρίς πολιτική βάση, με ετερόκλητους πληθυσμούς (κράτη της πρώην σοβιετικής κεντρικής Ασίας, αφρικανικά κράτη)

Πολλά από τα χαρακτηριστικά αυτά συναντιούνται στην κρίση της πρώην Γιουγκοσλαβίας, η οποία κληρονόμησε, από τη δημιουργία της, στο τέλος του Α' Παγκόσμίου Πολέμου, κατάλοιπα της αυτοκρατορίας των Αψβούργων και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η πολιτική του Τίτο ασκείτο σαν οι ταξικοί διαχωρισμοί να ήταν σημαντικότεροι από τις εθνικές επιδιώξεις. Με αποτέλεσμα η διάλυση να γίνει με βιαιότερο τρόπο και να σημαδευτεί έντονα από τη "ρατσιστική" απόρριψη

Η αφρικανική ήπειρος βρίσκεται στο σταυροδρόμι των δύο τύπων κρίσεων. Κρίσεις του τέλους των αυτοκρατοριών, καθώς η απόσυρση των δυτικών αποικιοκρατών άφησε πίσω της κρατικά μορφώματα που ζουν τις τελευταίες ώρες τους, αντιμέτωπα με την αναζωπύρωση των παραδοσιακών συγκρούσεων. Ετσι οι κρίσεις που περιζώνουν την περιοχή του Σάχελ (Μαλί, Νίγηρας, Τσαντ, Σουδάν) φέρνουν αντιμέτωπους λαούς που παλαιότερα εμπορεύονταν σκλάβους (Τουμπού, Τουαρέγκ κ.λπ.) και καταστράφηκαν από την αποικιοκρατία και λαούς που αποτελούσαν δεξαμενές σκλάβων, στα χέρια των οποίων οι μητροπολιτικές δυνάμεις άφησαν την εξουσία (Σαράς κ.λπ.). Ολοι βιώνουν την ίδια αντίθεση μεταξύ Βορρά και Νότου.

Οι κρίσεις αυτών των μη κρατών πλήττουν εξίσου περιοχές που αποικίστηκαν ελάχιστα ή περιοχές που αποικίστηκαν με επιφανειακό τρόπο όπως η Κεντρική Αφρική ή το Τσαντ. Στην περίπτωση αυτή, πρέπει άραγε να αποκαλείται "κρίση" αυτό που είναι μια κανονική κατάσταση; Η περίπτωση της Αλγερίας, όπου το εθνικό αίσθημα έχει συγκροτηθεί ενάντια στη Γαλλία, είναι περίπλοκη. Αυτό το εθνικιστικό απόθεμα χρησιμοποιήθηκε στο έπακρο από το κράτος που γεννήθηκε με την ανεξαρτησία και το οποίο δεν έχει πλέον άλλη πηγή νομιμοποίησης

Ορισμένες από τις κρίσεις αυτές διαιωνίζονται γιατί δεν υπάρχει λογική πολιτικής λύσης. Οι συγκρούσεις, με ποικίλη στρατιωτική ένταση, τροφοδοτούνται από τα γιγάντια αποθέματα όπλων που συσσωρεύθηκαν την εποχή της διένεξης Ανατολής-Δύσης, χωρίς σημαντική βοήθεια από το εξωτερικό (Γιουγκοσλαβία, Αλγερία, Σομαλία, Καύκασος, Αιθιοπία, κ.λπ.), Οταν επιβάλλεται εμπάργκο από τον ΟΗΕ, τα ελαφρά όπλα φτάνουν λαθραία

Η χαμηλή στρατιωτική ένταση των συγκρούσεων δεν εμποδίζει τις μαζικές σφαγές.
Ορισμένες φορές η μαζική εκδίωξη ολόκληρων πληθυσμών αποτελεί έναν τρόπο αποκατάστασης της εθνικής ομοιογένειας (1 εκατομμύριο πρόσφυγες στη Ρουάντα, 800.000 στην πρώην Γιουγκοσλαβία, στη Σιέρα Λεόνε 75.000 νεκροί και 2 εκατομμύρια πρόσφυγες, εκδίωξη πληθυσμών από το βόρειο Κίβου στο Κονγκό κ.λπ.).

Οι πληθυσμοί που συγκεντρώνονται στα στρατόπεδα της Αρμοστείας για τους Πρόσφυγες μοιάζουν να αποτελούν περισσότερο τη δεξαμενή για μια επανάληψη των εχθροπραξιών παρά αποσταθεροποιητικό παράγοντα για τις χώρες υποδοχής

Η βεντέτα
Η κοινωνιολογία των κρίσεων αυτών εγγυάται τη διάρκειά τους. Οι αφοπλισμένοι αποτελούν ενδεδειγμένα θύματα, γιατί οι δημόσιες αρχές δεν υπάρχουν ή δεν έχουν ποτέ αφοπλίσει τον πληθυσμό (Αφγανιστάν, Υεμένη, Κολομβία).

Η βεντέτα της φάρας, φυσιολογικός και συχνά εκλεπτυσμένος τρόπος επίλυσης των διαφορών (κώδικες τιμής στην Υεμένη ή τη Σομαλία), συντηρεί τα εθνοτικά θεμέλια της σύγκρουσης. Ολόκληρες γενιές δεν έχουν γνωρίσει τίποτε άλλο από τον πόλεμο, και το πρόβλημα των παιδιών-στρατιωτών υποθηκεύει το μέλλον. Τέλος, η παράδοση δεν εγγυάται πάντοτε τη σωτηρία των παλαιών μαχητών (όπως στην περίπτωση του Μ19 στην Κολομβία ή των μεταμελημένων μελών του IRA στην Ιρλανδία).
Η ύπαρξη ενός καταφυγίου αποτελεί σημαντικό παράγοντα (για παράδειγμα, η Τουρκία για τον Καύκασο), παίζει, όμως, μικρότερο ρόλο απ' ό,τι η βοήθεια της διασποράς που τα μέλη της έχουν μεταναστεύσει στις πλούσιες χώρες (Αρμένιοι για το Ναγκόρνο Καραμπάχ, Κροάτες της Γερμανίας, Αλβανοί σε πολλές χώρες, Ερυθραίοι της Ιταλίας, Τσετσένοι της Ιορδανίας κ.λπ.).
Ορισμένες φορές είναι πιθανό να βρεθούν τοπικοί πλουτοπαραγωγικοί πόροι, οι οποίοι, από εκεί και πέρα, καθορίζουν τη στρατηγική των εμπόλεμων πλευρών (εμπόριο διαμαντιών, ξυλείας, ναρκωτικών, ιδιοποίηση της ανθρωπιστικής βοήθειας ή σύλληψη ομήρων, όπως στην Υεμένη και το Τζόλο) (2).
Το Αφγανιστάν έγινε σε μια δεκαετία ο κύριος παραγωγός οπιούχων στον κόσμο. Η λογική της σύγκρουσης δεν είναι, πλέον, η κατάληψη της πρωτεύουσας, αλλά ο έλεγχος των ορυκτών ή ανθρωπιστικών πόρων..

Ωστόσο, ο κίνδυνος εξάπλωσης παραμένει περιορισμένος, καθώς τα τοπικά εθνοτικά χαρακτηριστικά της κρίσης επικρατούν και δεν εξάγονται. Δεν υπάρχει "αλυσιδωτή αντίδραση" (το σύνδρομο του ντόμινο). Οι συγκρούσεις στο Τσαντ, την Τσετσενία ή το Αφγανιστάν, πέρα από τα κύματα προσφύγων, δεν είχαν επιπτώσεις στο περιφερειακό περιβάλλον. Το Μαρόκο και η Τυνησία δεν υφίστανται παρά ελάχιστες παρενέργειες από την κρίση στην Αλγερία

Η "στρατηγική υποτίμηση", από την οποία πλήττονται ορισμένες περιοχές του κόσμου με τον τερματισμό της σύγκρουσης Ανατολής-Δύσης, μεταφράζεται σε "εννοιολογική υποβάθμιση". Ο Ζόνας Σαβίμπι, "μαχητής της ελευθερίας" ενάντια στο κομμουνιστικό καθεστώς της Λουάντα, έγινε ξανά αυτό που ήταν πάντα: ένας αρχηγός εθνότητας, η στρατηγική του οποίου δεν είναι πια η κατάληψη της εξουσίας, αλλά ο έλεγχος των ζωνών παραγωγής διαμαντιών.

Η επιστροφή του παρελθόντος εκδηλώνεται τόσο στις εσωτερικές πολιτικές λογικές όσο και στις περιφερειακές καταστάσεις των κρίσεων. Ο μαρασμός των κρατών ξαναδίνει ζωή σε πιο παραδοσιακές πολιτικές και κοινωνικές οργανώσεις, όπως στο Καμερούν (3), στη Σενεγάλη, με την ισχυρή αδελφότητα των Μουρίντ, ή ακόμη στην κεντρική Ασία, με τις ισλαμικές αδελφότητες (4).

Στις χώρες αυτές, οι πρώτες εκδηλώσεις αστάθειας είναι κατ' αρχήν η ιδιοποίηση των δημόσιων πόρων από τους ηγέτες, η αποσύνθεση του κρατικού μηχανισμού (απλήρωτοι δημόσιοι υπάλληλοι, στρατιώτες που αποκλείουν τους δρόμους...), η επανεμφάνιση των εθνοτικών ή φυλετικών ταυτοτήτων (Ακτή Ελεφαντοστού) και ο πόλεμος για τη γη (Καζαμάνς, Ρουάντα, Μπουρούντι...). Οι ελίτ μιας καταρρέουσας εξουσίας δεν διστάζουν, για να αποκαταστήσουν την τάξη που έχει διασαλευθεί, να απευθύνουν προς την παλαιά αποικιοκρατική δύναμη μια "έκκληση στην αυτοκρατορία", σύμφωνα με τη διατύπωση του Γασάν Σαλάμε.

Από την άλλη πλευρά, παρακολουθούμε την αναζωπύρωση παραδοσιακών γεωπολιτικών αντιπαλοτήτων, τις οποίες η αυτοκρατορική κηδεμονία είχε σταματήσει (εισβολή του Βιετνάμ στην Καμπότζη, κινεζική πίεση ενάντια στους Βιετναμέζους στη Θάλασσα της Κίνας...).

Πιο κοντά μας, και μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης, η Τουρκία ανακαλύπτει και πάλι στον Καύκασο παλαιά συμφέροντα (Αζερμπαϊτζάν και βόρειος Καύκασος), καθώς, μέχρι το 18ο αιώνα, η Μαύρη Θάλασσα ήταν μια οθωμανική λίμνη.Το 1991, ο τούρκος πρόεδρος Τουργκούτ Οζάλ επανέρχεται δημόσια στο ζήτημα της παραχώρησης του βιλαετίου της Μοσούλης από την Κοινωνία των Εθνών στο Ιράκ, το 1925, με την παρότρυνση της Μεγάλης Βρετανίας. Τέλος, στην κεντρική Ασία, το φαινόμενο των Ουζμπέκων, του πολυπληθέστερου λαού της περιοχής, ανησυχεί όλους τους περιφερειακούς υπευθύνους.

Ομως, αυτή η ιστορική ανάγνωση δεν εξηγεί παρά ένα μέρος των σύγχρονων γεγονότων. Ετσι, η Τουρκία τήρησε απέναντι στις βαλκανικές αναταράξεις μια ολοφάνερη σύνεση, παραμερίζοντας τα παραδοσιακά συμφέροντά της στην περιοχή. Από την άλλη πλευρά, η Ουγγαρία δεν επεδίωξε να προβάλλει ξανά τις διεκδικήσεις των Μαγιάρων των γειτονικών χωρών.

Ολοι γνωρίζουν τις αποφάσεις του ΟΗΕ ή τις επίσημες ανακοινώσεις μεγάλων δυνάμεων, που εκφράζουν "ζωηρή ανησυχία" για την κατάσταση στη μία ή την άλλη χώρα, που αναφέρονται εδώ. Μόλις ολοκληρωθεί η άσκηση ύφους, καθένας επιστρέφει στις υποθέσεις του. Κατά τρόπο εκπληκτικό, η παγκοσμιοποίηση προκαλεί διαφοροποιημένες γεωπολιτικές συνέπειες. Εξαιτίας της αντιπαλότητας Ανατολής-Δύσης, κάθε περιοχή διέθετε ένα σχετικό στρατηγικό πλεονέκτημα, ακόμη κι αν αυτό οφειλόταν αποκλειστικά στον κίνδυνο να καταληφθεί από την αντίπαλη δύναμη. Ετσι, ο ψυχρός πόλεμος είχε βλαστάρια στην Κορέα, τον Ανγκόλα, την Κούβα, τη Νικαράγουα, τη Μοζαμβίκη κ.λπ. Σήμερα, οι ισχυροί αισθάνονται πιο ελεύθεροι να βλέπουν από απόσταση την υποβάθμιση του κόσμου.

Μια στρατιωτική επέμβαση δεν εξαρτάται πια μόνο από το συμφέρον. Εξαρτάται και από τον κίνδυνο. Η πτυχή της δυτικής στρατιωτικής τεχνογνωσίας που νίκησε στη Βοσνία και το Κοσσυφοπέδιο αποδεικνύεται άχρηστη σε αυτές τις συγκρούσεις. Το ερώτημα που προηγείται της στρατιωτικής επέμβασης γίνεται: "Τα στρατεύματά μας διακινδυνεύουν άραγε κάτι;", που αποτελεί την πραγματιστική και λειτουργική θεώρηση της αντίληψης "κανένας νεκρός". Στη ζώνη της διεθνούς αδιαφορίας, η "διπλωματία του κινδύνου" είναι πια δεδομένη.

Πρόκειται για το κύριο δίδαγμα από την αμερικανική επέμβαση στη Σομαλία. Με εκτενή κάλυψη από τα μέσα ενημέρωσης και βασιζόμενη στην τεχνολογική ανωτερότητα που είχε νικήσει στον Κόλπο, η αμερικανική επέμβαση είχε στόχο να φτάσει η διατροφική βοήθεια στους πληθυσμούς για τους οποίους προοριζόταν. Ο θάνατος μερικών αμερικανών στρατιωτών εξαφάνισε οριστικά την έννοια της παγκόσμιας υπευθυνότητας των ΗΠΑ. Λίγες κρίσεις αξίζουν το θάνατο έστω και ενός αμερικανού, ούτε καν η γενοκτονία στη Ρουάντα.

Δεν μπορεί να εξαχθεί το συμπέρασμα ότι οι μεγάλες δυνάμεις δεν θα επεμβαίνουν πουθενά. Αλλά πρέπει να διακρίνουμε το κίνητρά τους ανάμεσα στις γραμμές. Οι τοπικοί πόροι αποτελούν, κατά τρόπο κλασικό, την πρώτη αιτία. Είναι η περίπτωση του Κόλπου για τις Ηνωμένες Πολιτείες. Η πολιτική αυτή γίνεται εμφανής στις κρίσεις στην Αφρική: η Ανγκόλα και η Νιγηρία ζυγίζουν όσο και τα πετρελαϊκά αποθέματά τους.

Η Νότια Αφρική, ένα "γεωλογικό θαύμα", ζυγίζει όσο και οι ποικίλοι πλουτοπαραγωγικοί πόροι της. Αντίθετα, πόσο αξίζουν άραγε η Δημοκρατία της Κεντρικής Αφρικής ή η Μπουρκίνα Φάσο; Η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό αποτελεί ένα περίπλοκο πρόβλημα: ενώ είναι μια ζώνη με τεράστιους πλουτοπαραγωγικούς πόρους, υποφέρει από έναν εδαφικό κατατεμαχισμό που κληρονομήθηκε από το Συνέδριο του Βερολίνου και καθιστά αδύνατη τη διακυβέρνησή της.

Οταν οι πόροι είναι της ίδιας αξίας, η γεωγραφική θέση της ζώνης που βρίσκεται σε κρίση παίζει εξίσου σημαντικό ρόλο.

Η πρώην Γιουγκοσλαβία έχει μεγαλύτερη βαρύτητα για την ασφάλεια της Ευρώπης από ό,τι ο Καύκασος, και η Κορέα μεγαλύτερη βαρύτητα για τις Ηνωμένες Πολιτείες από ό,τι η Ινδονησία. Στον κατάλογο αυτό μπορεί να προστεθεί το ενδιαφέρον των μεγάλων δυνάμεων για τις περιοχές όπου η παγκόσμια ειρήνη διατρέχει κίνδυνο (Ινδία-Πακιστάν ή Κορέα).

Η αδυναμία του ΟΗΕ
Ενας άλλος παράγοντας είναι ο πολλαπλασιασμός των παράνομων ή τρομοκρατικών δραστηριοτήτων. Ενας έμμεσος κίνδυνος, τον οποίο συμμερίζονται οι Δυτικοί. Οι υπεύθυνοι συναντούν αρκετές δυσκολίες στον καθορισμό των μέσων για την αντιμετώπιση αυτών των προκλήσεων: Πρόκειται για αρμοδιότητα μιας εθνικής ή μιας διεθνούς αστυνομίας; Ποιος θα πληρώσει για την ανάπτυξη εναλλακτικών αγροτικών καλλιεργειών; Πρέπει άραγε να γίνει σεβαστή η αρχή της κυριαρχίας των κρατών; Μπορούν να φτάσουν μέχρι και στην επέμβαση του αμερικανικού στρατού, όπως στην Κολομβία, αλλά το Μεξικό, που μαστίζεται από το εμπόριο ναρκωτικών, είναι πολύ κοντά για να αντιμετωπιστεί με τον ίδιο τρόπο από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Μπροστά στο μαχητικό ισλάμ, που κάποτε ενθάρρυναν οι Αμερικανοί στο Αφγανιστάν, η εκτόξευση μερικών πυραύλων "Κρουζ" είναι για την ώρα η μόνη δυνατή αντιμετώπιση (Σουδάν, Αφγανιστάν).

Υπάρχουν, λοιπόν, ζώνες διεθνούς έλλειψης ενδιαφέροντος όπου μπορούν να εκτυλίσσονται κρίσεις μέσα σε κλίμα πλήρους αδιαφορίας (νότιο Σουδάν, βόρεια Ουγκάντα, Τουαρέγκ...). Τις περισσότερες φορές, η επέμβαση των μεγάλων δυνάμεων είναι έμμεση και ο ΟΗΕ έχει κάποια ασήμαντη αρμοδιότητα. Είναι η περίπτωση των πολυάριθμων, αλλά ανήμπορων ειρηνευτικών δυνάμεων, όπως η Ecomog στη Λιβερία, η οποία έχει συγκροτηθεί αποκλειστικά από αφρικανικά στρατεύματα. Η παρουσία των δυνάμεων αυτών είχε εξασφαλίσει για πολύν καιρό την ήσυχη συνείδηση της διεθνούς κοινότητας, μέχρι τη στιγμή που η σύλληψη ως ομήρων αρκετών δεκάδων στρατιωτών έριξε άπλετο φως στις πραγματικές συνθήκες της παρουσίας του ΟΗΕ. Ετσι, οι μεγάλες δυνάμεις, όταν δρουν άμεσα, μπορούν να επιδιώξουν τη συγκατάθεση του ΟΗΕ, όπως έκανε η Γαλλία στη Ρουάντα ή η Μεγάλη Βρετανία στη Σιέρα Λεόνε.

Οι πρωταγωνιστές αυτών των κρίσεων, λειτουργώντας αυτόνομα, χωρίς να κινούνται με βάση μια ενιαία πολιτική λογική, αλλά μάλλον με μικροστρατηγικές, καταφεύγουν σε ευκαιριακές συμμαχίες, τόσο εύθραυστες όσο και απρόβλεπτες. Ορισμένες φορές, η προσφυγή στις κάλπες δεν χρησιμεύει σε τίποτε (οι εκλογές στην Ανγκόλα δεν σταμάτησαν τον πόλεμο). Κύριοι πρωταγωνιστές των κρίσεων αναδεικνύονται οι πολέμαρχοι, οι νόμιμες ή παράνομες (λαθρεμπόριο) εταιρείες παγκόσμιου μεγέθους που έχουν συμφέροντα στην περιοχή (η εταιρεία Ντε Μπέερς για τα διαμάντια, οι εταιρείες πετρελαίου κ.λπ.) και οι μισθοφόροι που μπορούν να επέμβουν υπέρ της μιας ή της άλλης πλευράς.

Ο "νέος μισθοφορισμός" είναι μια πραγματικότητα. Ιδιωτικές εταιρείες στρατιωτικού προσωπικού, όπως η Executives Outcome, μέχρι το 1998, ή η Sandline International, δραστηριοποιούνται στις χώρες αυτές.

Ορισμένα από τα ενδιαφερόμενα παγκόσμια τραστ αναλαμβάνουν την ασφάλεια και, ορισμένες φορές, τις κρατικές λειτουργίες (όπως την πληρωμή των δημοσίων υπαλλήλων, την οποία έχει αναλάβει η Ελφ στο Κονγκό). Και οι εγκληματικές οργανώσεις μπορούν να παίξουν έναν παρόμοιο ρόλο -κοινωνική πρόνοια, σχολεία, κοινωνικές υπηρεσίες-, όπως συνέβη, για παράδειγμα, στην Κολομβία (τη δεκαετία του '80) ή στο Λίβανο.

Τα δυτικά κράτη μάλλον αφήνουν τα πράγματα να εξελιχθούν παρά επεμβαίνουν, φροντίζοντας τους οικονομικούς και όχι τους πολιτικούς στόχους τους. Ετσι, η πρωτεύουσα της Λιβερίας, που αποτελεί το φυσιολογικό δρόμο εξαγωγής των διαμαντιών της Σιέρα Λεόνε, δεν εξυπηρετείται πλέον συγκοινωνιακά παρά από αεροπορικές εταιρείες χωρών με σημαντικές δραστηριότητες στον κλάδο των διαμαντιών.

Μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι γκρίζες ζώνες θα επεκταθούν. Οι τάσεις των καιρών ευνοούν τις αναταράξεις στα μεγάλα πολυεθνικά κράτη. Μπορούμε, επίσης, να φανταστούμε μια κινεζική αυτοκρατορική κρίση. Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει στο Θιβέτ δείχνουν ότι η εμφάνιση μιας ένοπλης αντίστασης είναι πάντοτε πιθανή, ιδιαίτερα στα όρια της κεντρικής Ασίας (Σινζιάνγκ).

Δεν έχουμε ακόμη γευτεί όλους τους καρπούς από το θάνατο της σοβιετικής αυτοκρατορίας. Η πρώην σοβιετικη κεντρική Ασία, που κατοικείται από ετερόκλητους εθνοτικά πληθυσμούς, είναι, ταυτόχρονα, και ένα σύνορο ανάμεσα στο ρωσικό, τον περσικό και τον κινεζικό κόσμο (μόνο στο Ουζμπεκιστάν ζουν 128 εθνότητες). Απολαμβάνοντας μια ανεξαρτησία που δεν ζήτησαν, οι χώρες αυτές είναι αντικείμενα μιας ιστορίας που δεν επηρεάζουν: φυγή των Ρώσων και άλλων Σλάβων, ξένες ένοπλες δυνάμεις, επιχειρούμενος απεγκλωβισμός με άνοιγμα των συνόρων κ.λπ. Τέλος, στα όρια της αυτοκρατορίας όπως στη Μολδαβία ή την Υπερδνειστερία, ή σε ορισμένες περιοχές της σιβηρικής Απω Ανατολής, οι συγκρούσεις μάλλον έχουν παγώσει παρά έχουν διευθετηθεί.

Το μέλλον του Κουρδιστάν εξαρτάται από τη σταθερότητα των κρατών που το περιβάλλουν. Μπορούμε εύλογα να διερωτηθούμε για το μέλλον του Ιράκ, το οποίο κυβερνά μια μειοψηφία σουνιτών Αράβων, ενώ το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού του είναι Κούρδοι και σιίτες Αραβες. Επίσης, για τη Συρία και την αλαουιτική μειοψηφία της που βρίσκεται στην εξουσία...

Με γεωπολιτικούς όρους, ο μονοπολικός κόσμος είχε ως αποτέλεσμα την εμφάνιση μιας γεωγραφίας του "χρήσιμου κόσμου" και, από την άλλη πλευρά, του "άχρηστου κόσμου".

Οι κρίσεις αυτές θα έχουν διάρκεια, εξαιτίας της μικρής δυνατότητάς τους να προκαλέσουν αποσταθεροποίηση ή της ασημαντότητας των διακυβευμάτων. Αφού οι μεγάλες δυνάμεις επιδιώκουν μάλλον τη διατήρηση του στάτους κβο, παρά την παγκόσμια ειρήνη, τους είναι αρκετό να στρέψουν αλλού το βλέμμα τους, γεγονός που δεν τις εμποδίζει να υιοθετούν μια εξαιρετικά ηθικοπλαστική ρητορική.

Μερικοί συνηθισμένοι διπλωματικοί κανόνες με τους οποίους λειτούργησε η διεθνής ζωή μετά το 1945, έφτασαν στα όριά τους. Η ψυχρή ανάγνωση των διεθνών σχέσεων κατά την τελευταία δεκαετία δείχνει ότι πολλές νέες πρακτικές εμφανίστηκαν, χωρίς να γίνει προσπάθεια να θεωρητικοποιηθούν. Το απαραβίαστο των συνόρων, ακόμη και στην Αφρική, αποτελεί εδώ και πολύν καιρό μια απλή θεωρητική αρχή, στην οποία η προσάρτηση της δυτικής Σαχάρας από το Μαρόκο ή η ανεξαρτησία της Ερυθραίας ήρθαν να καταφέρουν σοβαρά πλήγματα. Η δυτική μέθοδος που εφαρμόστηκε στο Κοσσυφοπέδιο δείχνει ότι η πολεμική δράση έγινε ξανά νόμιμη ακόμη και για τα ιδρυτικά κράτη-μέλη των Ηνωμένων Εθνών, που είχαν υιοθετήσει την αρχή της ειρηνικής επίλυσης των διαφορών.

Ορισμένες σφαγές και καταστροφές ίσως να αποφεύγονταν με την εφαρμογή νέων μεθόδων: ελεγχόμενες και όχι αναγκαστικές μετακινήσεις πληθυσμών, επαναδιαπραγμάτευση των συνοριακών γραμμών (στην Ευρώπη προέκυψαν 12.000 χιλιόμετρα νέων συνόρων, με ειρηνικό, κατά κανόνα, τρόπο), ανταλλαγές εδαφών κ.λπ. Η πρόταση της αμερικανικής Γερουσίας για ανταλλαγή εδαφών ανάμεσα στο Ναγκόρνο Καραμπάχ και την περιοχή του Μέγρι αποκρούστηκε με τρόμο από τη διεθνή κοινότητα. Χωρίς να ανοίξει το κουτί της Πανδώρας, ίσως ήρθε ο καιρός να ανοίξει η σχετική συζήτηση.

Βλ. Arnaud de La Grange, "Mondes rebelles", Michalon, Παρίσι, 1999.
Jean-Christophe Rufin, "Economie des guerres civiles", Hachette, Παρίσι, 1999.
Jean-Francois Bayart, "L' Etat en Afrique: la politique du ventre", Fayard, Παρίσι, 1989.
Olivier Roy, "La Nouvelle Asie centrale", Seuil, Παρίσι, 1997..